Μεταβολές στο γεωπολιτικό σκηνικό της Ανατολικής Μεσογείου του Δρα Ιωάννη Παρίση

Το άρθρο αυτό αποτελεί προδημοσίευση από το βιβλίο μου: «Η ΚΑΘ’ ΗΜΑΣ ΘΑΛΑΣΣΑ – Γεωστρατηγική Ανάλυση της Μεσογείου» το οποίο είναι υπό έκδοση από τις Εκδόσεις ΛΙΒΑΝΗ. Δρ. Ιωάννης Παρίσης, Υποστράτηγος ε.α., Διδάκτωρ Πολιτικής Επιστήμης/Διεθν’ων Σχέσεων

     Η ανακάλυψη μεγάλων ποσοτήτων κοιτασμάτων υδρογονανθράκων στη θαλάσσια περιοχή μεταξύ της Κύπρου, του Λιβάνου, του Ισραήλ και της Αιγύπτου μέσα στο 2011, μετέβαλλε τα γεωπολιτικά δεδομένα της περιοχής και τις ισορροπίες ισχύος. Ήδη ενώ είναι δεδομένη η ύπαρξη συνεργασίας μεταξύ Κύπρου και Ισραήλ, δεν αποκλείονται οι δυσχέρειες στην οριοθέτηση των περιοχών εκμετάλλευσης με τον Λίβανο και την Αίγυπτο. Παράλληλα, υφίστανται πάντοτε οι απρόβλεπτες ενέργειες της τουρκικής πλευράς.^[2]

     Η κατοχή, ο έλεγχος και η δυνατότητα εκμετάλλευσης ενεργειακών πρώτων υλών αποτελεί σημαντικό πλεονέκτημα στις διακρατικές σχέσεις και μπορεί να αποτελέσει μέσο άσκησης εξωτερικής πολιτικής. Ο έλεγχος των ενεργειακών πρώτων υλών υπήρξε ανέκαθεν στοιχείο που επηρέαζε την στρατηγική και παράγοντας ισχύος για όλες τις χώρες, κυρίως τις μεγάλες δυνάμεις. Οι ενεργειακές πρώτες ύλες συμβάλλουν στην απόκτηση πλούτου και πολιτικής ισχύος, ενώ επηρεάζουν άμεσα ή έμμεσα και την απόκτηση στρατιωτικής ισχύος. Για το λόγο αυτό αναφέρονται και ως  στρατηγικές πρώτες ύλες,  υπό την έννοια ότι η κατοχή τους, παρέχει κύρια πλεονεκτήματα στην οικονομία και την αυτονομία της βιομηχανικής παραγωγής, ενώ αντίθετα η έλλειψή τους μπορεί να επιφέρει σημαντικό πλήγμα ή να εξαναγκάσει σε αναζήτηση και προμήθειά τους από άλλες περιοχές.

     Η περιοχή της Μεσογείου αποτελεί χώρο παραγωγής και διέλευσης μεγάλου μέρους της παγκόσμιας αγοράς ενεργειακών πρώτων υλών. Οι ενεργειακοί πόροι συνιστούν σημαντικό στοιχείο της ανάπτυξης των χωρών της Βόρειας Αφρικής και της Μέσης Ανατολής και ίσως τον σημαντικότερο παράγοντα ισχύος τους, λαμβανομένου μάλιστα υπόψη ότι στον βορρά, η Ευρώπη στερείται ενεργειακών πόρων και στηρίζεται στην εισαγωγή τους. Παράλληλα, στις ακτές της Μεσογείου καταλήγει μεγάλος  αριθμός αγωγών πετρελαίου και φυσικού αερίου.

     Η Κύπρος και το Ισραήλ συνεργάζονται για το ενδεχόμενο της κατασκευής ενός αγωγού που θα συνδέει τα πεδία του φυσικού αερίου. Η σύνδεση αυτή θα επιτρέψει στις δύο χώρες να καλύψουν τις εσωτερικές τους ανάγκες πριν προβούν σε υγροποίηση του αερίου για εξαγωγή. Η συνεργασία της Ελλάδας, της Κύπρου και του Ισραήλ στο μέλλον θα μπορούσε να συμβάλει σημαντικά στην ενεργειακή ασφάλεια της ΕΕ, δεδομένου ότι θα προσέφερε μια εναλλακτική λύση στον εφοδιασμό της με υδρογονάνθρακες μειώνοντας την εξάρτηση από την Ρωσία. Στο πλαίσιο της συνεργασίας αυτής συζητείται η δημιουργία ενός «διαδρόμου ανατολικής Μεσογείου», καταρχήν με τον αγωγό East Med, ο οποίος θα μπορούσε να μεταφέρει την ενέργεια από την περιοχή της νοτιοανατολικής Μεσογείου, μέσω της Κρήτης, στην ηπειρωτική Ελλάδα και στη συνέχεια στην Ιταλία.

     Η ενδεχόμενη τροφοδοσία του αγωγού East Med με φυσικό αέριο από την περιοχή της Κασπίας, του Ιράν, του Περσικού Κόλπου, αλλά και της Αιγύπτου και της Λιβύης θα αυξήσει την δυναμικότητά του, θα καταργήσει το μονοπώλιο της Ρωσίας ενώ παράλληλα θα μειώσει την σημαντικότητα της Τουρκίας ως ενεργειακού κόμβου. Ένας τέτοιος αγωγός, είναι προφανές ότι ενοχλεί την Τουρκία, δεδομένου ότι περιορίζει το στρατηγικό ειδικό βάρος της ως ενεργειακού κόμβου στην περιοχή. Επίσης, αυξάνει τις προκλήσεις και εντάσεις στην ανατολική Μεσόγειο με τη Ρωσία, μια από τις μεγάλες ενεργειακές δυνάμεις στον κόσμο.

     Φαίνεται όμως ότι τα προβλήματα θα συνεχίσουν να υπάρχουν. Σύμφωνα με δημοσίευμα της 12ης Νοεμβρίου 2012, της αραβικής ιστοσελίδας του CNN ο πρώην Γενικός Γραμματέας του Υπουργείου Εξωτερικών της Αιγύπτου Ιμπραχίμ Γιούσρι  αναφέρει σε προσφυγή του στα αιγυπτιακά δικαστήρια ότι σημαντικά κοιτάσματα που βρίσκονται υπό τον έλεγχο των Ισραηλινών ανήκουν στην ΑΟΖ της Αιγύπτου αφού η απόστασή τους από το Ισραήλ είναι 235 χιλιόμετρα ενώ από την Αίγυπτο απέχουν μόνο 190 χιλιόμετρα.[3]

     Σύμφωνα με το US Geological Survey’s (USGS) Energy Resources Program, η περιοχή που είναι γνωστή ως Levant Basin Province συγκρίνεται με κάποιες από τις μεγάλες περιοχές του κόσμου.[4] Εκτιμώντας προφανώς ότι επιβεβαιώθηκαν οι ανακαλύψεις μεγάλων ποσοτήτων υδρογονανθράκων, με ενδεχόμενο την μεταβολή των γεωπολιτικών δεδομένων σε ολόκληρη την περιοχή, το USGS ξεκίνησε την πρώτη του εκτίμηση για το σύνολο των κοιτασμάτων πετρελαίου και αερίου στην ευρύτερη περιοχή που ανήκει στην ανατολική Μεσόγειο, περιλαμβάνοντας την Λεκάνη του Αιγαίου και την ανατολική λεκάνη (Levant Basin) στα ανοικτά των ακτών της Κύπρου, του Λιβάνου, της Συρίας και του Ισραήλ και την Λεκάνη του Νείλου στα ανοικτά των ακτών της Αιγύπτου. Τα συμπεράσματα ήταν εντυπωσιακά. Το USGS υπολόγισε το σύνολο της ανατολικής Μεσογείου σε 345 τρισεκατομμύρια κυβικά πόδια αερίου και 3,4 δισεκατομμύρια βαρελιών πετρελαίου.

     Ειδικότερα, το USGS, χρησιμοποιώντας όλα τα δεδομένα προηγούμενων γεωτρήσεων και γεωλογικών ερευνών στην περιοχή κατέληξε στο συμπέρασμα ότι «οι μη ανακαλυφθείσες ποσότητες πετρελαίου και φυσικού αερίου στην περιοχή της ανατολικής λεκάνης (Levant Basin Province) υπολογίζονται σε 1,68 δισεκατομμύρια βαρελιών πετρελαίου και 122 τρισεκατομμύρια κυβικά πόδια αερίου. Επιπλέον το USGS εκτιμά ότι «οι μη ανακαλυφθείσες ποσότητες πετρελαίου και φυσικού αερίου στην περιοχή της λεκάνης του Δέλτα του Νείλου (Nile Delta Basin Province) εκτιμώνται σε περίπου 1,76 δισεκατομμύρια βαρελιών πετρελαίου και 223 τρισεκατομμύρια κυβικά πόδια αερίου.» 

     Για να έχουμε μία συγκριτική εντύπωση των αριθμών, το USGS εκτιμά ότι η Λεκάνη της Δυτικής Σιβηρίας στη Ρωσία, η μεγαλύτερη παγκοσμίως γνωστή λεκάνη φυσικού αερίου,  εμπεριέχει 643 τρισεκατομμύρια κυβικά πόδια αερίου. Επίσης, οι περιοχές της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής έχουν διάφορες περιοχές πλούσιες σε φυσικό αέριο, συμπεριλαμβανομένων της λεκάνης Rub Al Khali Basin (426 τρισεκατομμύρια κυβικά πόδια) στην νοτιοδυτική Σαουδική Αραβία και τη Βόρεια Υεμένη, του πεδίου Greater Ghawar Uplift στην ανατολική Σαουδική Αραβία (227 τρισεκατομμύρια κυβικά πόδια) και του πεδίου Zagros Fold Belt (212 τρισεκατομμύρια κυβικά πόδια) στον Περσικό Κόλπου και εντός του Ιράκ και του Ιράν.

     Ξαφνικά όλη η περιοχή αντιμετωπίζει απολύτως νέες γεωπολιτικές προκλήσεις και ενδεχόμενα συρράξεων. Η ανακάλυψη του πεδίου Λεβιάθαν (Leviathan) από το Ισραήλ στα ανοικτά των ακτών του προκάλεσε νέα γεωπολιτική αντιπαράθεση καθώς ο Λίβανος δήλωσε ότι  μέρος του πεδίου φυσικού αερίου κείται εντός των λιβανικών χωρικών υδάτων στην ΑΟΖ του Λιβάνου. Παράλληλα ο Λίβανος διένειμε στον ΟΗΕ χάρτες  προκειμένου να υποστηρίξει τις διεκδικήσεις του, για τις οποίες ο Ισραηλινός Υπουργός Εξωτερικών δήλωσε: «Δεν θα δώσουμε ούτε μία ίντσα».

     Το μειονέκτημα εν προκειμένω είναι ότι το Ισραήλ, όπως άλλωστε και οι ΗΠΑ, δεν έχουν επικυρώσει την Σύμβαση του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας του 1982 που καθορίζει και τα σχετικά με τα δικαιώματα των υποθαλασσίων ορυκτών.  Τα σημεία εξόρυξης αερίου του Ισραήλ στο πεδίο Λεβιάθαν βρίσκονται σαφώς εντός μη αμφισβητούμενης ισραηλινής περιοχής όπως αποδέχεται και ο Λίβανος, αλλά εκείνο που υποστηρίζει ο Λίβανος είναι ότι το πεδίο εκτείνεται επίσης και στα δικά του ύδατα. Ειδικώς η Χεζμπολά του Λιβάνου υποστηρίζει ότι το πεδίο Ταμάρ ανήκει στον Λίβανο.

     Ενδιαφέροντα είναι τα όσα αφορούν στον ενεργειακό πλούτο της Συρίας, όπου, σύμφωνα με τα τελευταίες εκτιμήσεις, φαίνεται ότι βρίσκονται τα σημαντικότερα ευρήματα. Το κοίτασμα που ανακαλύφθηκε δυτικά της πόλης Qarah (βορείως της Δαμασκού) μπορεί να φθάσει τις 400.000 κυβικά μέτρα ημερησίως, κάτι που θα καταστήσει τη χώρα τον πρώτο μεγαλύτερο παραγωγό στην μεσογειακή μελάνη και τον τέταρτο στην ευρύτερη περιοχή, μετά το Ιράν, το Ιράκ και το Κατάρ. Επιπλέον, η μεταφορά του αερίου από το πεδίο Zagros Belt του Ιράν, στην Ευρώπη, θα πρέπει να περάσει μέσα από το Ιράκ και τη Συρία. Φυσικά αυτό έρχεται σε αντίθεση με τους σχεδιασμούς της Ουάσιγκτον ενώ εξυπηρετεί τις ρωσικές επιδιώξεις, σε συνδυασμό με τον σχεδιαζόμενο αγωγό South Stream.

      Ο Σύρος καθηγητής Imad Fawzi Shueibi υποστηρίζει ότι όταν το Ισραήλ άρχισε την εξόρυξη πετρελαίου και φυσικού αερίου το 2009, ήταν σαφές ότι όλη η μεσογειακή Λεκάνη είχε μπει στο παιχνίδι και είτε ότι θα γινόταν επίθεση στη Συρία, είτε ολόκληρη η περιοχή θα μπορούσε να απολάμβανε την ειρήνη, αφού ο εικοστός πρώτος αιώνας υποτίθεται ότι είναι αυτός της καθαρής ενέργειας.^[5] Σύμφωνα με το Ινστιτούτο για την Πολιτική στην Εγγύς Ανατολή της Ουάσιγκτον (Washington Institute for Near East Policy – WINEP), το οποίο αποτελεί την δεξαμενή σκέψης του American Israel Public Affairs Committee (AIPAC), η λεκάνη της Μεσογείου περιέχει τα μεγαλύτερα αποθέματα φυσικού αερίου του κόσμου και η Συρία θα ήταν η πλουσιότερη χώρα της περιοχής σε αποθέματα φυσικού αερίου. Η αποκάλυψη αυτή, σημειώνει ο Imad Fawzi καταδεικνύει πόσο μεγάλο είναι το παιχνίδι σχετικά με το φυσικό αέριο – «όποιος ελέγχει τη Συρία θα μπορούσε να ελέγχει τη Μέση Ανατολή». 

     Η ανακάλυψη κοιτασμάτων υδρογονανθράκων στην θαλάσσια περιοχή της νοτιοανατολικής Μεσογείου, και συγκεκριμένα μεταξύ Λιβάνου – Ισραήλ – Αιγύπτου – Κύπρου, αλλά και οι εκτιμήσεις ότι υπάρχουν σημαντικά αποθέματα δυτικότερα, στην περιοχή μεταξύ Κύπρου και Κρήτης και νοτίως αυτής, καθώς και στο Ιόνιο πέλαγος, δημιουργεί ξεχωριστό ενδιαφέρον για την ΕΕ, για τον πρόσθετο λόγο ότι η ενέργεια αυτή θα προέρχεται από περιοχές χωρών μελών της (Ελλάδας και Κύπρου). Μέσα στο πλαίσιο αυτό προβάλλει το θέμα της Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης (ΑΟΖ) που εκ των πραγμάτων δημιουργεί αντιπαραθέσεις, καθόσον συνδέεται με την ενεργειακή ασφάλεια και τα οικονομικά και στρατηγικά συμφέροντα των παρακτίων κρατών.

     Στη μεσογειακή λεκάνη και ειδικότερα στο δυτικό τμήμα της, αναμένεται να υπάρξει έντονο ενδιαφέρον αλλά και αντιπαραθέσεις για την οριοθέτηση της ΑΟΖ των παρακτίων κρατών – Ιταλίας, Αλβανίας, Ελλάδας, Τουρκίας, Συρίας, Λιβάνου, Ισραήλ, Αιγύπτου, Λιβύης, Κύπρου – εξαιτίας της διαπιστωμένης ύπαρξης σημαντικών ποσοτήτων υδρογονανθράκων. Όλα αυτά έχουν ωα συνέπεια τη διαμόρφωση ενός νέου γεωστρατηγικού περιβάλλοντος στην Ανατολική Μεσόγειο, που εξηγεί, κατά κάποιο τρόπο, τις εντάσεις, τις κρίσεις και τις συγκρούσεις που εκδηλώνονται.

[2]        Ευρεία ανάλυση στο Harris A. Samaras, Southeastern Mediterranean hydrocarbons – A new Energy Corridor for the EU?, April 2012.

 [3] CNN,  http://arabic.cnn.com/2012/middle_east/11/12/egyptGas.israel/

[4] US Department of the Interior, “Levant basin holds 122 trillion cubic feet of natural gas,” U.S. Geological Survey Fact Sheet 2010–3014, March 2010-April 10, 2010.

[5] Struggle over the Middle East: Gas Ranks First, by Imad Fawzi Shueibi, 8 May 2012, http://www.voltairenet.org